Hành trình dữ liệu chinh phục bóng đá

"Tất cả mấy cái phân tích dữ liệu trong bóng đá này đều là trò vô bổ, phải không?" Đó là câu hỏi đầy hoài nghi mà chuyên gia phân tích Ian Graham nhận được trong một cuộc họp định mệnh tại câu lạc bộ Tottenham Hotspur. Ông được thuê để giúp đội bóng tìm kiếm những cầu thủ tài năng bằng phương pháp mới mẻ: phân tích các con số thống kê.

Nhưng cuộc gặp đầu tiên với sếp của mình, Michael Edwards, người sau này trở thành Giám đốc Thể thao huyền thoại của Liverpool, đã diễn ra không khác gì một buổi chất vấn căng thẳng.

Graham kể lại cảm giác lúc đó: "Không khí trong phòng rất nặng nề. Tôi đã gọi cho sếp của mình ngay sau đó và nói rằng, 'Tôi nghĩ chúng ta sắp bị đuổi việc rồi'. Họ rõ ràng cho rằng chúng tôi là một lũ ngốc chỉ biết vẽ vời với những con số vô nghĩa."

Nhưng Graham đã nhầm, Michael Edwards không hề có ý định coi thường ý tưởng trên. Thực chất, ông đang dùng sự hoài nghi của mình như một phép thử để xem liệu phương pháp phân tích dữ liệu này có thực sự tin cậy và đáng để đầu tư hay không. Ông muốn biết những con người này có thực sự hiểu bóng đá, hay chỉ là những kẻ mọt sách không hơn không kém.

Và họ đã vượt qua bài kiểm tra đó. Vài năm sau, cũng chính những phân tích sắc sảo của Graham đã trở thành vũ khí bí mật giúp Edwards và huấn luyện viên Jurgen Klopp xây dựng nên một Liverpool hùng mạnh, chinh phục mọi danh hiệu từ Ngoại Hạng Anh đến Champions League, thay đổi hoàn toàn vận mệnh của câu lạc bộ.

Câu chuyện của Graham không phải là duy nhất, đó là tình cảnh chung của hầu hết những người tiên phong mang dữ liệu vào bóng đá Anh. Ban đầu, họ bị xem như những kẻ ngoại đạo, bị nghi ngờ và thậm chí là chế giễu. Nhưng giờ đây, không ai có thể phủ nhận vai trò của họ.

Phân tích dữ liệu đã tạo ra một cuộc cách mạng, trở thành một phần không thể thiếu của bóng đá hiện đại, len lỏi vào mọi ngóc ngách từ tuyển trạch, phương pháp tập luyện cho đến cả cách chúng ta bình luận về một trận đấu.

Những ngày đầu gian nan và cuộc chiến giành niềm tin

Cuộc cách mạng thực sự bắt đầu nhen nhóm vào khoảng giữa những năm 2000. Thử thách lớn nhất khi đó không phải là công nghệ, mà là lấy được sự tin tưởng của những con người làm nghề bóng đá, vốn đã quen với cách làm việc truyền thống 

Một trong những rào cản lớn nhất là sự phức tạp của chính môn thể thao này. Bóng đá không giống như bóng chày, nơi mọi hành động (ném bóng, đánh bóng) diễn ra theo lượt và có thể được ghi lại một cách rõ ràng. Bóng đá giống như ván cờ vua mà 22 quân cờ di chuyển cùng một lúc, liên tục, không theo bất kỳ quy tắc tuần tự nào. Điều này tạo ra vô số tương tác và biến số, khiến việc phân tích trở nên cực kỳ khó khăn.

Dữ liệu ban đầu cũng rất thô sơ. Nó chỉ cho bạn biết một cầu thủ đã chuyền 19 lần, nhưng không cho biết 19 đường chuyền đó có tốt không, có mở ra cơ hội không, hay chỉ là những đường chuyền qua lại vô hại.

Ngay cả việc định nghĩa một hành động đơn giản cũng là cả một vấn đề. "Đó là một cú sút tệ hay một đường chuyền có chủ đích?", "Pha phá bóng đó là chủ động hay do bóng vô tình đập vào chân hậu vệ?". Sự mơ hồ này khiến việc xây dựng các mô hình phân tích chính xác trở nên gần như bất khả thi.

Thêm vào đó, bóng đá Anh khi đó vẫn còn ác cảm với thống kê, do ảnh hưởng từ những lý thuyết cũ kỹ, sai lầm trong quá khứ vốn đề cao lối chơi bóng dài và bị cho là triệt tiêu sự sáng tạo. Vì vậy, bất cứ ai đến với những con số đều bị nhìn bằng ánh mắt nghi ngờ.

Chinh phục người hoài nghi: Câu chuyện về Modric và Michael Edwards

Michael Edwards, ban đầu, cũng chưa tin tưởng tuyệt đối vào dữ liệu. Ông từng làm một nhà phân tích và biết rõ những bản báo cáo chỉ có "tổng quãng đường di chuyển" hay "số lần chạy nước rút" là gần như vô dụng. Một cầu thủ có thể chạy rất nhiều nhưng chạy một cách vô ích, và những con số đó không thể hiện được sự thông minh trong lối chơi của họ.

Vì vậy, ông đã thử thách Graham rất nhiều. Cuộc tranh cãi mang tính bước ngoặt giữa họ là về trường hợp của Luka Modric. Dữ liệu của Graham, dựa trên các hành động có thể đo đếm được như sút, kiến tạo, tắc bóng, cho thấy Modric chỉ là một cầu thủ ở mức "khá". Nhưng trực giác bóng đá của Edwards lại mách bảo điều ngược lại. Ông khẳng định Modric mới là cầu thủ xuất sắc và quan trọng nhất trong đội hình.

Cuối cùng, thời gian đã chứng minh rằng Edwards đúng. Dữ liệu thời đó đã hoàn toàn "bó tay" trước một thiên tài như Modric. Nó không thể đo lường được khả năng kiểm soát nhịp độ trận đấu, những đường chuyền "tiền kiến tạo" thông minh, hay khả năng di chuyển không bóng để tạo không gian cho đồng đội.

Câu chuyện này là một bài học đắt giá: Dữ liệu không phải là tất cả, và nó cần được kết hợp với sự am hiểu sâu sắc về bóng đá.

Giao tiếp là chìa khóa

Qua những lần như vậy, các chuyên gia nhận ra kỹ năng quan trọng nhất của họ đôi khi không phải là tính toán, mà là giao tiếp. Họ phải trở thành những "người phiên dịch", biến những mô hình phức tạp và những con số khô khan thành ngôn ngữ bóng đá đơn giản, dễ hiểu để các huấn luyện viên và nhà quản lý có thể nắm bắt.

Nhà vật lý đoạt giải Nobel Richard Feynman từng nói: "Nếu bạn không thể giải thích ý tưởng của mình cho một người bình thường ở quán bia, thì chính bạn cũng chưa hiểu rõ nó." Nguyên tắc này hoàn toàn đúng trong bóng đá. Một mô hình dữ liệu dù tinh vi đến đâu cũng trở nên vô dụng nếu huấn luyện viên không hiểu và giúp đội bóng của mình giành chiến thắng như thế nào.

Bằng cách ngồi lại, trao đổi và hợp tác, dữ liệu dần trở thành một công cụ hữu ích, giúp các huấn luyện viên có cái nhìn sâu sắc hơn về chiến thuật và cầu thủ của mình.

4 làn sóng của cuộc cách mạng

Cuộc cách mạng dữ liệu không diễn ra đơn lẻ, mà diễn ra như những làn sóng kế tiếp nhau.

Làn sóng đầu tiên đến từ giới cá cược: Những người cá cược chuyên nghiệp là những người đầu tiên đầu tư nghiêm túc vào dữ liệu. Họ cần một lợi thế để dự đoán kết quả, và các mô hình thống kê chính là câu trả lời.

Làn sóng thứ hai là các CLB lớn vào cuộc: Các câu lạc bộ có tầm nhìn như Arsenal và Liverpool nhận ra rằng, nếu dữ liệu có thể dùng để thắng cược, thì nó cũng có thể dùng để giúp đội nhà gia tăng chiến thắng các trận đấu. Họ bắt đầu tự xây dựng đội ngũ phân tích của riêng mình, làm việc trong bí mật.

Làn sóng thứ ba là dân chủ hóa: Các công ty như Opta và Statsbomb ra đời, biến các công cụ phân tích phức tạp thành những sản phẩm đại chúng, dễ tiếp cận hơn. Điều này cho phép cả những câu lạc bộ nhỏ hơn cũng có thể sử dụng dữ liệu, chứ không còn là đặc quyền của riêng các ông lớn.

Làn sóng thứ tư, cũng là hiện tại, là dữ liệu theo dõi (tracking data): Bằng hệ thống camera chuyên dụng, các công ty có thể theo dõi vị trí của mọi cầu thủ và quả bóng 25 lần mỗi giây. Nó không chỉ cho biết điều gì đã xảy ra với quả bóng, mà còn cho biết vị trí, tốc độ và hướng di chuyển của tất cả các cầu thủ trên sân. Đây là một bước tiến vượt bậc.

Sức mạnh của việc đi ngược lại đám đông

Sức mạnh lớn nhất của dữ liệu là khi nó giúp chúng ta phát hiện ra những điều bất ngờ, thách thức những định kiến thông thường. Ví dụ kinh điển nhất là trường hợp của Andy Robertson.

Khi đội của anh là Hull City phải xuống hạng, theo lẽ thường, không ai trong số các đội bóng lớn lại để mắt đến một cầu thủ từ một đội bóng thất bại. Nhưng dữ liệu lại kể một câu chuyện hoàn toàn khác. Các con số cho thấy Robertson là một trong những hậu vệ trái tạo ra nhiều cơ hội nhất và phòng ngự hiệu quả nhất giải đấu, bất chấp việc phải chơi trong một đội bóng yếu. Liverpool đã dũng cảm tin vào những con số đó, và phần còn lại là lịch sử.

Tương lai của dữ liệu: Huấn luyện và chiến thuật

Vậy tương lai của dữ liệu sẽ đi về đâu? Việc dùng dữ liệu để đưa ra quyết định thay người hay thay đổi chiến thuật ngay trong trận đấu vẫn còn một chặng đường dài. Lý do vì bộ não của một huấn luyện viên kinh nghiệm vẫn nhạy bén hơn trong việc nắm bắt những thay đổi tâm lý hay những khoảnh khắc vụt sáng mà không một con số nào có thể đo đếm được.

Thay vào đó, biên giới tiếp theo mà dữ liệu hướng tới là lĩnh vực huấn luyện. Công nghệ có thể giúp các cầu thủ cải thiện những kỹ năng cụ thể đến từng chi tiết. Dữ liệu có thể phân tích góc chân của một cầu thủ khi sút phạt để giúp anh ta tạo ra độ xoáy tốt hơn, hay phân tích tư thế cơ thể của một hậu vệ để giúp anh ta phản ứng nhanh hơn một phần trăm giây. Những cải thiện nhỏ này, khi nhân lên, sẽ tạo ra sự khác biệt khổng lồ.

Cuối cùng, bài học lớn nhất mà cuộc cách mạng dữ liệu mang lại chính là sức mạnh của việc dám nghĩ khác. Ian Graham tin rằng bóng đá là một môi trường quá bảo thủ và ngại rủi ro. Các đội bóng thường có xu hướng bắt chước nhau, dẫn đến việc cùng mắc phải những sai lầm giống nhau.

"Hãy tìm ra những định kiến mà mọi người đều tin tưởng," ông nói, "và hãy làm ngược lại. Ngay cả khi bạn không hoàn toàn đúng, thì việc mọi người khác đều sai theo cùng một hướng sẽ mang lại cho bạn một lợi thế."

Trong bóng đá cũng như trong cuộc sống, đôi khi lợi thế lớn nhất không đến từ việc đi theo đám đông, mà từ lòng dũng cảm để đi trên con đường của riêng mình.